Republika
Republika je „res publica“ ili javna stvar. Sve ostalo je privatna i nejavna stvar. Republika je opšte dobro, zajedničko djelo, stvar svih građana i javni interes. Republika je opšta stvar koja pripada svima. Republika je suprotnost monarhiji, vladavini jednog čovjeka, kralja, cara, imperatora, Cezara. Republika je suverena vladavina naroda, od naroda za narod. Republika je oblik političke vladavine u kome vlada narod ili njegovi predstavnici izabrani na demokratskim i slobodnim izborima građana, na određeni vremenski period, a ne doživotni, naslijedni monarh, pripadnik „plave krvi“ i izabranik po milosti Božijoj, koji je iznad svih svojih podanika.
Prva Republika je antička demokratska republika ili politeja u grčkoj Atini. Prema Aristotelu prototip prve republike bio je grčki polis, grad država u kojoj vladaju svi građani za razliku od monarhije u kojoj vlada jedan čovjek ili oligarhije u kojoj vlada grupa povlaštenih vladara. Nakon nje nastala je Rimska Republika u Starom Rimu, u kome suverenitet pripada demosu ili populusu, kao izvornom nosiocu prava na sva javna dobra, odnosno zajedničku imovinu. Pojava malih republika u obliku evropskih gradova država u srednjem vijeku bila je reakcija naroda na despotizam i retrogradnost tadašnjih apsolutnih monarhija.
Prve moderne Republike bile su Sjedinjene Američke Države i Prva Francuska Republika, kao izraz dvije velike revolucije, američke nezavisnosti i francuske građanske revolucije, a potom su nastale druge, nove savremene republike. Nakon Prvog i Drugog svjetskog rata kao i u procesu dekolonizacije mnoge monarhije postale su republike.
Republika stoji nasuprot apsolutnih monarhija, totalitarnih despotija, teokratskih satrapija i jednopartijskih diktatura. Republika je ekonomski regulator i socijalni amortizer neobuzdanog globalnog kapitalizma. Republika je društveni ugovor slobodnih i jednakih pojedinaca, u jednoj političkoj zajednici, u kojoj je svako svakome iskazao lojalnost jedan drugome, a ne nečemu izvan njih, Bogu, kruni, klasi ili naciji. Republika u prirodnoj težnji za zajedništvom i jedinstvom u društvu priznaje i štiti sve stvarne konstitutivne tipove manjina. Republika su javni poslovi u kojima slobodno učestvuju svi građani. Svaki građanin ima pravo i mogućnost obavljati javne funkcije nezavisno od vjere, nacije, socijalnog staleža, pola, roda, a ne po rođenju,naslijedstvu, porijeklu, bogatstvu ili božijoj milosti. Republika i demokratija su dva lica iste medalje. Republika je podjela vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku, u kojoj jedna drugu kontrolišu i tako ograničavaju akumulaciju lične moći. Republika je državno jedinstvo zasnovano na demokratskoj ustavnoj političkoj volji naroda. U republici je javni interes iznad privatnog, pojedinačnog, grupnog i korporativnog interesa. Republika su društvene i političke institucije.
Republika je sloboda svih. Republika je poredak primjeren ljudskoj slobodi. U Republici su svi ljudi jednaki. U Republici svi ljudi imaju ista prava, obaveze i mogućnosti pred zakonom. Republika je pravda za sve. Republika je bratstvo ljudi i naroda.
Republika čvrsto stoji na zemlji i počiva na vjeri da svaki čovjek sam vlastitim snagama, razumom i mišljenjem djeluje i oblikuje svoju istoriju. Republika je slobodno javno mnjenje u kome slobodno egzistira „javna stvar“. Republika obezbjeđuje i garantuje pluralizam mišljenja, slobodu govora, okupljanja i djelovanja. Republika priznaje i poštuje lokalnu samoupravu građana i autonomiju civilnog društva.
Republika je podvrgavanje vladavini prava i poštovanje zakona i odricanje od bilo kakvih privilegija i usluga za obavljanje izborne dužnosti u demokratskom poretku. Republika počiva na dobrovoljnom ustavnom patriotizmu građana.
Republika je kontrapunkt organizovanom kriminalu, korupciji, klijentelizmu, nepotizmu i svim oblicima eksploatacije ljudi i žena i drugim zloupotrebama u politici.
Republika je sekularna država. Odnosi neba i zemlje su odvojeni. U Republici je jasno razdvojena javna i privatna sfera društva. Politika je u republici demokratsko upravljanje razlikama. Na razlikama se gradi zajedništvo i jedinstvo.
Republika nije autokratija, vladavina jednog čovjeka. Republika nije vladavina aristokratije. Republika ne priznaje nikakvu aristokratiju osim aristokratije duha, talenta i znanja. Republika nije oligarhija, vladavina grupe, timokratija, vladavina ratnika, kakistokratija, vladavina najgorih, ohlokratija, vladavna rulje, kleptokratija, vladavina korumpiranih lopova, plutokratija, vladavina bogatih.
Republika nije Platonova vladavina korporativnih grupa. Ni ideal „kralja filozofa“ na dvoru tiranina Sirakuze Dionizija Starijeg. Republika je humanistička antiteza starom poretku stvari. Mladi Hegel, pristalica republike protiv starog Hegela branioca pruskog despotizma. Republike su privlačne narodu, jer republikanski duh opstaje u sjećanju ljudi na blagodeti republike, dok carstva postoje samo zbog careva. Svaki Cezar ima svoga Bruta. Republika ne treba Napoleona. Slobodna republika ne hapsi svoje Voltere.
Republikanizam je živ sistem vrijednosti koji se stalno unapređuje i razvija. Stare revolucionarne parole „jednakost, bratstvo, sloboda“, savremeni republikanizam dopunjuje novim vrijednostima kao što su „znanje, održivi razvoj, ljudska prava“.
Republika je ideja. Republika je stalni, djelatni borbeni aktivizam za ostvarenje njenih političkih ideala. Zato nije dovoljno samo iskazati deklarativnu lojalnost apstraktnim idealima republikanizma. U pravu je Juval Harari kada kaže: „Ma koliko nesavršene, samo institucije mogu pretvoriti ideale u socijalne prakse.“
Slobodna, ustavna, demokratska, pravna, socijalna, ekološka, evropska republika stoji na početku i na kraju političke emancipacije svake savremene političke zajednice. Republika Srpska je republika. Još nismo izgradili Republiku, iako nam ona stoji u nazivu našeg političkog entiteta. Samo slobodna, pravedna, napredna, razvijena i dobra Republika Srpska može biti naša domovina i otadžbina. Neka bude Republika!
Autor: Đorđe Latinović za Republika Press